Is letterlijk juist in ‘Ik schrok me letterlijk een hartverzakking’?

In de zin ‘Ik schrok me letterlijk een hartverzakking’ is letterlijk gebruikt als een versterkend woord. Het komt daarnaast voor in bijvoorbeeld een letterlijke vertaling en een letterlijk citaat, waarin het ‘naar de letter, woordelijk’ betekent.

Letterlijk in de betekenis ‘woordelijk’

Letterlijk betekent eigenlijk ‘woordelijk’, ‘precies zoals ik het zeg’. Die betekenis heeft het bijvoorbeeld in:

• Het peutertje in de zandbak stak letterlijk z’n kop in het zand.
• Je hebt me letterlijk in de kou laten staan toen je de deur per ongeluk dichtgooide.

In deze voorbeelden staan de uitdrukkingen je kop in het zand steken en iemand in de kou laten staan. Letterlijk is toegevoegd om aan te geven dat het peutertje écht zijn kop in het zand stak en dat er écht iemand in de kou stond. De spreker bedoelt het dus woordelijk, precies zoals het er staat.

Letterlijk als een versterkend woord

Al lange tijd is letterlijk ook een versterkend woord. Het betekent dan ‘volstrekt, totaal’ of ‘werkelijk, echt’. Het historische Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) geeft dit gebruik van letterlijk al: “(...) thans altijd min of meer oneigenlijk als bijwoord van graad: geheel en al, volstrekt, ten eenenmale, kompleet, bepaald.” Daarbij vermeldt het WNT een citaat uit 1825: “Intusschen was letterlijk mijn gehele huisgezin ziek geworden.” Modernere voorbeelden zijn:

• Ik heb me letterlijk kapotgeschaamd voor hem.
• Er was letterlijk geen land met haar te bezeilen.
• Zijn ovenschotels zijn letterlijk hemels.
• Ik heb me letterlijk het vuur uit de sloffen gelopen voor hen.

Soms wordt letterlijk ook nog versterkt door er en figuurlijk aan toe te voegen: ‘Ik heb me letterlijk en figuurlijk kapotgeschaamd voor hem.’

De vier voorbeeldzinnen hierboven kunnen niet voor iedereen door de beugel. Een oplossing is letterlijk gewoon weglaten. Je kunt ook een ander woord gebruiken om extra nadruk te geven. Bijvoorbeeld:

• Ik heb me kapotgeschaamd voor hem.
• Er was totaal geen land met haar te bezeilen.
• Zijn ovenschotels zijn werkelijk hemels.
• Ik heb me echt het vuur uit de sloffen gelopen voor hen.

Werkelijk, echt: ook afgezwakt

Letterlijk is zeker niet het enige woord dat er gaandeweg een afgezwakte betekenis bij heeft gekregen. Voor werkelijk en echt (in de laatste voorbeeldzinnen hierboven) geldt precies hetzelfde. Ook deze woorden verwezen oorspronkelijk naar iets wat ‘werkelijk’, ‘echt’ het geval was, maar ze kunnen daarnaast al eeuwenlang gebruikt worden om een bewering te benadrukken of te bevestigen. In bijvoorbeeld een ontzettend leuke film en vreselijk aardige mensen hebben ontzettend en vreselijk (‘schrik inboezemend’) eveneens geen letterlijke betekenis.