Wanneer gebruik je kritisch en wanneer kritiek?

Kritiek en kritisch hebben deels dezelfde en deels verschillende betekenissen. Kritieke succesfactoren en kritische succesfactoren betekenen bijvoorbeeld hetzelfde. Wie iets streng beoordeelt, is kritisch. In de betekenis ‘beslissend als het gaat om leven of dood’ is kritiek juist: ‘Ze lag in kritieke toestand in het ziekenhuis.’

De bijvoeglijke naamwoorden kritisch en kritiek delen enkele betekenissen, maar vaak is er in de ene context of combinatie een voorkeur voor kritisch en in de andere voor kritiek.

Kritisch en kritiek delen de betekenis ‘beslissend, cruciaal’ met elkaar. Zo kun je spreken over kritieke bedrijfsfactoren en kritische bedrijfsfactoren. Wel kiezen sommigen liever voor kritische factoren omdat dat ‘neutraler’ en minder negatief klinkt dan kritieke.

Daarnaast hebben kritisch en kritiek beide de natuurkundige betekenis ‘op het punt staand om van de ene toestand over te gaan in de andere (bijvoorbeeld van vloeistof naar gas)’: kritieke temperatuur, kritische temperatuur, kritieke/kritische druk.

Kritiek betekent vaak ‘beslissend als het gaat om leven of dood, om winst of verlies, om iets kunnen behouden of het voor altijd verliezen’, enz.:

De slachtoffers werden in kritieke toestand naar het ziekenhuis gebracht
Op dat kritieke ogenblik sloeg Williams een dubbele fout.
De ziekenhuizen geven voorrang aan de kritieke zorg.
Ze zijn in een kritieke fase in hun huwelijk beland.

Kritisch heeft naast ‘cruciaal, beslissend’ de specifieke betekenissen ‘(be)oordelend’, ‘nauwlettend’ en ‘te maken hebbend met tekstkritiek’:

Wil jij een kritische blik werpen op deze tekst?
Geen kritische opmerkingen graag!
Die publicatie bevat een uitgebreid kritisch apparaat.
Als kinderen de kritische leeftijd hebben bereikt, wordt het leren van talen moeilijker.

Natuurkundige betekenis

Het gebruik van kritisch in de natuurkundige betekenis hebben we te danken aan de natuurkundige Johannes Diderik van der Waals, zo blijkt uit het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT). Van der Waals schreef in 1837 een proefschrift met als titel Over de continuïteit van den glas- en vloeistoftoestand. Daarin gebruikte hij onder meer de termen kritische toestand, kritisch volume en kritische druk. Het WNT zegt hierover: “De hier behandelde betekenis is een bijzondere toepassing van het begrip ‘beslissend (enz.)’ dat eigenlijk aan het Nederlandsche kritisch niet eigen is; men bezigt daarvoor in onze taal kritiek (...). Maar Van der Waals vertaalde ’t Engelsche critical met opzet niet door kritiek, omdat dit verkeerdelijk als ‘moeilijk te handhaven’ zou kunnen worden opgevat.”