Page 10 - OnzeTaal_dec2019_HR

VRAAG EN

ANTWOORD

TOT REDE/REDEN BRENGEN
at is juist: ‘Ze proberen hem tot
W reden te brengen’ of ‘Ze probe-
ren hem tot rede te brengen’?
‘Ze proberen hem tot rede te brengen’
is juist. Het gaat hier om de betekenis
‘gezond verstand’, en in die betekenis is
rede zonder n juist. Ook in bijvoorbeeld
met rede begaafd (= ‘beschikkend over
een goed denk- en oordeelsvermogen’)
en naar rede luisteren (= ‘voor verstan-
delijke argumenten vatbaar zijn’) gaat
het om die betekenis.
De woorden rede en reden worden
soms met elkaar verward, omdat ze on-
geveer hetzelfde klinken en vermoede-
lijk ook omdat ze allebei verwijzen naar
zaken die te maken hebben met logica, SPREEKWOORDELIJK
verstand, rationaliteit en dergelijke. Illustratie: Matthijs Sluiter
Rede kan naast ‘denkvermogen, ver-
stand’ onder meer ook ‘toespraak’ bete-
kenen, zoals in een rede houden, en ‘het ZWANENZANG
spreken’, zoals in iemand in de rede val-
len. Reden heeft de betekenis ‘drijfveer it project is haar zwanenzang.’ Waarom gebruiken we het woord
(om iets te doen), motief, argument’. ‘D zwanenzang om aan te geven dat iemand binnenkort afscheid neemt
Dit reden kom je onder meer tegen in of dat iets ten einde loopt?
met reden (‘terecht’) en reden te meer
(‘een extra argument’). (Rede in de be- Zwanenzang betekent letterlijk ‘gezang van een zwaan’. Zwanen staan niet echt
tekenis ‘ligplaats voor schepen’ laten als zangvogels bekend, al zijn er wel zwanen die een mooi geluid kunnen voort-
we hier even buiten beschouwing.) brengen, zoals de wilde zwaan en de trompetzwaan.
Interessant is dat rede en reden ooit Volgens een oud volksgeloof zouden zwanen ‘zingen’ als ze de dood voelden
hetzelfde woord waren: in de Middel- naderen. Dat we dat als mensen nooit horen, zou dan waarschijnlijk komen door-
eeuwen waren het varianten van elkaar. dat het dier zich op zo’n moment graag afzondert. De dertiende-eeuwse natuur-
Vanaf de zestiende eeuw begon zich encyclopedie Der naturen bloeme van Jacob van Maerlant beschrijft al dat de
een onderscheid af te tekenen op basis zwaan “vor sine doot onlanghe” (= ‘kort voor zijn dood’) een “soeten sanghe”
van de betekenis, dat zo’n twee eeuwen laat horen. Maar het geloof is veel ouder: de Griekse tragediedichter Aeschylus
later algemeen aanvaard was. Dat is het schreef er rond 500 voor Christus al over.
verschil dat we nog steeds hanteren. Vanuit dat volksgeloof kreeg zwanenzang de betekenis ‘laatste lied dat een
Maar het gaat zoals gezegd weleens zwaan bij leven zingt’, en vervolgens in figuurlijke zin ‘laatste werk van een dich-
mis, en dat zou iemand uit de Middel- ter voor zijn dood’. Waarom een dichter? In veel culturen, ook al in de klassieke
eeuwen dus helemaal niet zo raar tijd, werden en worden dichters met zwanen vergeleken. Zo wordt Vondel soms
vinden. omschreven als ‘de Agrippijnse zwaan’ – een verwijzing naar Colonia Agrippina, de
Latijnse naam van zijn geboortestad Keulen – en Shakespeare als ‘de zwaan van
Avon’ (naar Stratford-upon-Avon). De zwaan was in de klassieke mythologie aan
‘IK DENK NIET DAT …’ Apollo gewijd, de god van onder meer de muziek en de dichtkunst; vermoedelijk
k denk niet dat het droog blijft.’ ligt daar de bron van de vergelijking.
‘IIs dat een goede zin, of moet het Op zeker moment is de betekenis ‘laatste werk van een dichter’ uitgebreid
zijn: ‘Ik denk dat het niet droog naar ‘laatste werk van een componist of musicus’. En vervolgens kreeg zwanen-
blijft’? zang de nog weer algemenere betekenis ‘iemands laatste werk, iemands eind-
De zinnen zijn allebei juist en beteke- opdracht’ – waarbij niet de dood het eindstadium was maar iemands afscheid.
nen hetzelfde. Er wordt weleens gezegd Tegenwoordig hoeft zwanenzang zelfs niet eens meer op een persoon betrekking
te hebben: ook organisaties, projecten en dergelijke kunnen ‘hun zwanenzang
dat zinnen als ‘Ik denk niet dat het
ONZE TAAL 2019 — 12 soon niet dénkt, oftewel geen gedach- het gebruikelijker is om te melden wat vinden mensen het duidelijker om de
droog blijft’ uitdrukken dat de ik-per-
beleven’ – oftewel: ‘ten einde lopen’.
ten heeft. Maar dat staat er niet. Er
staat dat die persoon een bepáálde
gedachte niet heeft, namelijk (in dit
je denkt dan wat je níét denkt. Maar
geval): dat het droog blijft.
ontkenning wat verder naar voren te
De zin ‘Ik denk dat het niet droog

hetzelfde neer; grammaticaboeken
blijft’ verwoordt de inhoud van een ge-
met ‘Ik denk niet dat (…)’ in de prak-
hebben dan ook geen bezwaar tegen
dachte die je wél hebt, namelijk: dat het om een of andere reden zijn zinnen halen. Inhoudelijk komen de zinnen op
tijk heel gangbaar, en misschien zelfs
niet droog blijft. Dit lijkt in eerste in- wel gebruikelijker dan zinnen met ‘Ik de volgens sommige mensen onlogi-
10 stantie misschien wat logischer, omdat denk dat (…) niet (…).’ Vermoedelijk sche volgorde.