Page 6 - OnzeTaal_dec2019_HR

gedaan naar metaforen die gebaseerd zijn op fysieke
handelingen en situaties in het alledaagse menselijke
bestaan. Als je loopt, betogen zij, beweeg je naar een
punt waar je op een later moment zult zijn. Je ogen
richten hun blik dus op die manier naar een toekom-
stige situatie. Dat verklaart inderdaad mooi de Neder-
landstalige situatie. Hoe het voor de Grieken zit? Daar
gaan ze helaas niet op in.

ONDER EN BOVEN
In alle gevallen tot nu toe bevindt de toekomst zich op
een denkbeeldige horizontale as. Maar een verticale as
komt ook voor, al is het wat minder vaak. De toekomst
kan ook bóven ons zijn, en dat blijkt bijvoorbeeld als we
zeggen:
- We weten niet wat ons boven het hoofd hangt.
- Dat hangt nog in de lucht.

Je zou kunnen denken dat uitdrukkingen als deze iets
te maken hebben met het zwaard van Damocles. De
Romeinse redenaar Cicero (eerste eeuw voor Christus)
beschreef immers hoe de hoveling Damocles aan de
maaltijd zat en het erg naar zijn zin had, totdat hij plot-
seling ontdekte dat er vlak boven zijn hoofd een zwaard
hing, aan een paardenhaar. Toch is dat zwaard van
Damocles niet de oorsprong van onze uitdrukkingen.
Die zijn gebaseerd op de gedachte aan een dreigende
onweersbui, en werden pas in de zeventiende eeuw voor Door te lezen kun je omhoogreiken naar het verleden
het eerst in Nederlandse bronnen aangetroffen. en omlaag naar de toekomst.
Voor die boven ons hangende toekomst opperen
Lakoff en Johnson de volgende verklaring: wat zeker is, In het Nederlands zouden we dat heel anders zeggen:
ligt onder ons. Het is tenslotte moeilijker om een voor-
werp vast te grijpen dat boven ons door de lucht zweeft Door te lezen kun je terugreiken naar het verleden en
– zoals een boomblad of een stuk papier – dan iets wat vooruit naar de toekomst.
op de grond ligt.
Zoals gezegd kwam het verschijnsel in de zeventien- In het Chinees is er duidelijk geen sprake van een drei-
de eeuw in het Nederlands voor. Dat blijkt uit een ver- gende onweersbui, en de hoog-laag-metafoor heeft bij
de Chinezen dan ook een heel andere oorsprong.
Volgens de Chinese onderzoeker Ning Yu associëren
Chinezen reiken omhoog Chinezen het verleden met ouderen, die in de traditio-
naar het verleden en nele Chinese cultuur meer macht en aanzien hebben dan
jongeren. En op zijn beurt wordt macht geassocieerd
omlaag naar de toekomst. met ‘boven’ en ‘hoog’, wat wortelt in een realiteit die
overal ter wereld geldt: mensen met een groot postuur
maken meer kans om een fysiek gevecht te winnen dan
kleine mensen. Het verleden is dus boven ons en de toe-
taling die Vondel maakte van het toneelstuk Ifigenie komst beneden ons. Geen woord hierover bij Lakoff en
in Tauren, van de klassiek Griekse schrijver Euripides Johnson.
(vijfde eeuw voor Christus):
LINKS OF RECHTS
Der goden raetbesluit is donker. Niemant weet Kan de toekomst ook links of rechts van ons liggen? Ja,
Wat ramp hem boven ’t hooft magh hangen, ofte maar dat blijkt niet uit onze woordenschat. Wel uit psy-
leet. chologische experimenten. Zo kreeg een aantal Engels-
talige proefpersonen een aantal woorden en uitdrukkin-
Mogen we uit deze vertaling afleiden dat de oude Grie- gen voorgelegd, zoals ontbijt, lunchen en naar bed gaan.
ken dit óók al zo zeiden? Dat de toekomst boven ons Ze moesten plaatsen in de ruimte aanwijzen waarmee ze
hangt? Nee, het zijn Vondels woorden. Euripides zei het
die woorden associeerden. Het bleek dat de vroege ge-
ONZE TAAL 2019 — 12 MACHT en latere gebeurtenissen rechts. Er is dus ook een hori-
veel simpeler. Ongeveer zo:
beurtenissen, zoals het ontbijt, links in de ruimte waren,
zontale as die van links naar rechts loopt. Een en ander
Niemand weet wat voor slechts er zal zijn.
heeft misschien te maken met de leesrichting, die in
westerse landen van links naar rechts is.

En een toekomst ónder ons, komt dat ook voor? Niet in
Toch is er geen enkele taal bekend waar zo’n links-
het Nederlands of andere westerse talen, maar wel in
ook niet in gebarentaal. En het is dus moeilijk voorstel-
het Chinees. Neem de volgende zin, die zo letterlijk
baar dat we ooit iemand zullen horen zeggen: ‘Vandaag
mogelijk uit het Chinees vertaald is en wil uitdrukken rechts-as in woorden en uitdrukkingen ingebakken zit,
dat mensen door te lezen iets te weten kunnen komen is het een mooie dag, maar wat hebben we rechts nog?’
6 over verleden en toekomst. Chinezen zeggen dan: Of: ‘We komen op de dag links van Kerst.’ 