De taal van Bob Dylan

De Nobelprijs voor de literatuur 2016 is toegekend aan Bob Dylan – ‘His Bobness’ –, de singer-songwriter die door velen op handen wordt gedragen vanwege zijn muziek - en zijn teksten. Maar ondanks al die bewondering zal zelden een Nobelprijs voor zoveel discussie hebben gezorgd, omdat hij volgens velen ‘maar een liedjeszanger’ is.

Rijm

Zijn fans denken daar anders over. Zij noemen hem een “master of language”, en de Nederlandse vertalers Robbert-Jan Henkes en Erik Bindervoet noemen hem “een taalwonder”. Wie een onbevangen blik op de songteksten werpt, zal niet meteen begrijpen waarom. De teksten lijken niet erg ingewikkeld en rijmen op een eenvoudige manier. Henkes en Bindervoet, die al Dylans teksten in het Nederlands hebben vertaald (voorbeeld), zien daarin juist ook de kracht: “Het geheim van cabaretliedjes is het rijm, en daarin was hij de koning. Het lijkt dwangmatig, maar omdat hij het zo goed in de hand houdt, is het geniaal.”

Verder gebruikt Dylan stijlmiddelen als woordspelingen, metaforen, vergelijkingen en allusies, wat voor een tekstdichter nauwelijks verwonderlijk te noemen is. Het opvallendste aspect is misschien wel zijn uitgebreide woordkeus. De omvang van zijn woordenarsenaal werd in een vergelijkend onderzoek naar de woordenschat van popartiesten alleen overtroffen door die van enkele rappers. En in een reclamefilmpje van IBM legt supercomputer Watson uit dat hij Engels heeft geleerd door onder meer alle teksten van Dylan tot zich te nemen.

Exegeten

Dylan is natuurlijk vooral bekend geworden vanwege de inhoud van zijn liedjes. Volgens diezelfde Watson is die inhoud samen te vatten als “time passes and love fades”, maar zijn vele fans halen meer uit zijn teksten dan alleen dat. Het juryrapport van de Zweedse Nobel-academie heeft het over ‘de bijzondere poëtische expressie die Dylan heeft toegevoegd aan de Amerikaanse liedtraditie’, maar volgens Henkes en Bindervoet gaat het om veel meer. "Het zijn niet zomaar liedjes die Dylan maakt, er zit altijd een bedoeling achter. Altijd heeft Dylan een mooie maatschappelijke gedachte; dat engagement proef je uit zijn houding."

Het zijn teksten met symboliek, gelaagdheid en diepgang, die de fans nogal bezig kunnen houden. Henkes: "Er zijn alleen al in Nederland ik weet niet hoeveel exegeten bezig met het ontcijferen van de betekenis van zijn werk." Henkes en Bindervoet zijn overigens niet de enigen die teksten van Dylan vertaald hebben. Er zijn vertalingen bekend in onder meer het Catalaans, het Esperanto, het IJslands en het Khmer.

Dylanesque

Bij al die aandacht voor de inhoud is het begrijpelijk dat veel van zijn tekstregels gevleugeld zijn geworden – zelfs in het Nederlands hoor je mensen wel variëren op ‘The times they are a-changing’, ‘The answer my friend, is blowing in the wind’, ‘Knockin’ on heaven’s door’ en ‘A hard rain’s a-gonna fall’.

Desondanks is Dylan in de woordenboeken niet erg aanwezig. Het Engels kent het woord dylanesque (‘possessing or having the qualities of Bob Dylan’), en in de Urban Dictionary vind je nog het trefwoord dylan – ‘a really nice guy who’s hot and cute’ – maar dat lijkt met de zanger niet veel van doen te hebben. Naslagwerken óver Dylan zijn er overigens wel. In het Nederlands kennen we ABC Dylan van Bert van de Kamp, en internationaal vermaard is de Dylan-encyclopedie Keys to the Rain van Oliver Trager.

Ten slotte: een taalvernieuwer is Dylan dan misschien niet, maar hij was misschien wel de allereerste die geschreven tekst in een muziekclip verwerkte – een iconische clip, die nog vaak is nagevolgd. Gisteravond in het 8-uurjournaal zelfs nog.

• Raymond Noë