De atomen van de taal in onze hersenen
Hoe zitten spraakklanken in ons hoofd? De n of de ee, om er maar twee te noemen – hoe hebben we die opgeslagen? Wanneer we bijvoorbeeld iemand nee horen zeggen, iemand van wie we de stem nog nooit gehoord hebben, hoe herkennen we die klanken dan? We moeten ze ergens mee vergelijken, maar met wat?
De Russisch-Amerikaanse taalgeleerde Roman Jakobson (1896-1982) had daar een theorie over. Volgens hem zijn klinkers en medeklinkers geen atomen, maar moleculen: ze bestaan zelf uit nog kleinere eenheden, die corresponderen met instructies voor de uitspraak. Hersendeskundigen hebben nu, zeventig jaar later, nieuw bewijs voor die gedachte gevonden.
De d bestaat bijvoorbeeld uit de instructie 'tril de stembanden' (dat onderscheidt hem van de t en heeft hij gemeen met de b), de instructie 'til de voorkant van je tong op' (dat onderscheidt hem van de b en heeft hij juist gemeen met de d) en nog wat meer. Die instructies – Jakobson noemde ze kenmerken – zijn de kleinste bouwstenen van de taal. Iedere klinker en medeklinker is eruit opgebouwd.
De meeste taalkundigen waren geloof ik al wel overtuigd van de realiteit van die kenmerken; er was twee weken geleden nog een lezing over in Leiden. Deze week meldden enkele hersendeskundigen in het wetenschappelijk blad Science dat ze nu ook in de hersenen bewijzen voor kenmerken gevonden hebben.
Tril de stembanden
De onderzoekers lieten mensen naar taalklanken luisteren terwijl er elektroden op hun hersenen bevestigd waren. (Zoals vaker bij dit soort onderzoek betrof het patiënten van wie de schedel was opengezaagd omdat ze een operatie tegen epilepsie moesten ondergaan.) Op deze manier kan men heel nauwkeurig vaststellen welke gebiedjes van de hersenen precies actief worden op welk moment.
Zo bleek dat bij de d en de b een gebiedje actief werd dat je 'tril de stembanden' kunt noemen, en bij d en t 'til de voorkant van je tong op'. Het interessante is, volgens de onderzoekers, dat het hier niet puur en alleen gaat om concrete aanwijzingen aan het lichaam. Je zou je nog kunnen voorstellen dat je als je een spraakklank hoort, denkt aan hoe die klinkt of hoe je hem maakt. Maar het gaat om abstractere eenheden. De d en de z delen de instructie 'tril de stembanden', ook al doe je heel verschillende dingen om dat te bereiken, en ook al is het akoestische effect (in het Nederlands) voor beide ook heel verschillend.
In je geheugen opslaan
Dat de kleinste bouwsteentjes van de taal abstracter zijn dan concrete instructies, had Jakobson ook al voorzien, en er zijn uit allerlei hoeken van de taalwetenschap al bewijzen voor verzameld: de manier waarop kinderen hun taal leren, lijkt bijvoorbeeld eerder kenmerk voor kenmerk dan klank voor klank te zijn. En veel regelmatigheden in de klankpatronen van taal kun je ook alleen op deze manier begrijpen.
In het Nederlands mag een woord bijvoorbeeld niet eindigen op een klank met het kenmerk 'tril de stembanden': daarom wordt de b een p in de uitspraak van web en de d een t in de uitspraak van huid. Dat betekent niet dat er nooit stembanden trillen aan het eind van een woord: dat gebeurt bijvoorbeeld wel bij man en la. De n en de a trillen wel, maar hebben het kenmerk 'tril' niet. Dat komt doordat er voor n en a geen equivalenten zijn zonder trillende stembanden: het spreekt dus vanzelf dat de stembanden trillen, en dat hoef je niet in je geheugen op te slaan.
Holistisch
Onderzoekers buiten de taalkunde vonden de aanname van dit soort kenmerken soms te abstract. Zij bleven ervan uitgaan dat individuele klanken holistisch, als een geheel, worden opgeslagen. Dit nieuwe onderzoek geeft hun mogelijk reden om die bezwaren nog eens te overdenken.
Overigens kunnen taalkundigen nog veel leren uit het persbericht dat deze hersenonderzoekers de wereld in stuurden. Ze zeggen daarin bijvoorbeeld dat 'de meeste onderzoekers' zo'n holistisch beeld hadden en dat hun ontdekking mogelijk kinderen met dyslexie kan helpen. Het hangt er natuurlijk van af of je in dezen taalkundigen meerekent tot 'de meeste onderzoekers' naar taal, maar in ieder geval is het duidelijk dat je een grotere kans hebt om het nieuws te halen wanneer je suggereert dat je iets ontdekt hebt dat tegen de communis opinio ingaat.
N.B. Ik leg het begrip 'kenmerk' uit als een bouwsteentje dat weergeeft hoe je iets uitspreekt. De auteurs van het artikel nemen een iets andere definitie, namelijk als bouwsteentje van hoe het klinkt. Ik heb dat hier vereenvoudigd omdat dit laatste (naar mijn idee) wat ingewikkelder is, en mogelijk onjuist.
Dit stuk staat ook op Neder-L.