Het woord allochtoon

Etymologie en betekenis

Het woord allochtoon is gevormd op basis van de Griekse woorden allos ('ander') en chtoon ('land'). Van Dale vermeldt allochtoon voor het eerst in 1961, maar dan nog als bijvoeglijk naamwoord met de betekenis 'van elders aangevoerd, gevormd uit van elders aangevoerd materiaal'. Het wordt - evenals het woord autochtoon - vooral gebruikt in de geologie, om de herkomst van stoffen te duiden. In 1971 wordt het zelfstandig naamwoord allochtoon door de sociologe Hilde Verwey-Jonker (1908-2004) geïntroduceerd als een neutraal alternatief voor gastarbeiders, buitenlanders of immigranten. (Zie ook het taaladvies over het woord allochtonen.)

Letterlijk is een allochtoon 'iemand uit een ander land'. Van Dale vermeldt als betekenis: 'niet-oorspronkelijke bewoner (m.n. gebruikt als aanduiding voor personen met een niet-blanke huidskleur, die zelf - of van wie de ouders - in het buitenland geboren zijn, bv. buitenlandse werknemers).' Het woordenboek geeft tevens een onderscheid weer tussen westerse en niet-westerse allochtonen.

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) hanteerde lange tijd de volgende definitie: 'een persoon van wie ten minste één ouder in het buitenland is geboren'. Daarbij maakte het een onderscheid tussen personen die zelf in het buitenland zijn geboren (de eerste generatie) en personen die in Nederland zijn geboren (de tweede generatie) en tussen westerse en niet-westerse allochtonen.

Het woord allochtoon door de jaren heen

1961: geologische term

Van Dale vermeldt het bijvoeglijk naamwoord allochtoon voor het eerst, met als betekenis 'van elders aangevoerd, gevormd uit van elders aangevoerd materiaal' (geologie).

1971: allochtoon  voor 'gastarbeider'

Sociologe Hilde Verwey-Jonker (1908-2004) introduceert het zelfstandig naamwoord allochtoon als een neutraal alternatief voor gastarbeiders, buitenlanders of  immigranten .

1989: allochtoon ingeburgerd

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) publiceert een nota over de immigratieproblematiek met de titel  Allochtonenbeleid . De WRR stelt voor de term door te voeren "tot in de derde generatie". Het CBS neemt de term over in de officiële statistieken, wel met een verschil: de term wordt doorgevoerd tot de tweede generatie. De term raakt daarmee definitief ingeburgerd.

1998: allochtoon in Amsterdam [1]

In de Amsterdamse stadsdeelraad Zuidoost wordt een motie aangenomen die ambtenaren en bestuurders voorschrijft om in ambtelijke stukken voortaan de term etnische minderheid te gebruiken in plaats van allochtoon. Het belangrijkste bezwaar bij allochtoon is het "op één hoop gooien van mensen met een kleur". Omdat etnische minderheid veeleer naar de positie in de samenleving verwijst, en niet naar de huidskleur, zou het gebruik van deze term dit bezwaar ondervangen.

2002: Allochtonenkrant wijzigt naam

Omdat de term allochtoon "uit is" verandert het weekblad De Allochtonenkrant zijn naam in Multined. "Troetelallochtonen behoren tot het verleden. Na jaren van positieve discriminatie kunnen we elkaar aankijken als volwassenen. De Allochtonenkrant was een product van de achterstandsproblematiek: de allochtoon als slachtoffer. Multined beschrijft Nederland in al zijn multiculturele schoonheid en/of lelijkheid. Het blad opent deuren die voor andere media gesloten blijven en kijkt verder dan het 'witte netvlies'. We gaan onderzoeken wie die 'kutmarokkaan' eigenlijk is", aldus de makers van het blad. (Communicatieonline.nl)

De Allochtonenkrant/Multined doet het woord allochtoon geheel in de ban. De chef-redacteur oppert verschillende vervangende termen, waaronder etnische minderheid, medelander en etnische Nederlander. (de Volkskrant)

2004: allochtoon in Den Haag

De gemeenteraad van Den Haag besluit de term allochtoon zo veel mogelijk te mijden en in plaats daarvan te kiezen voor Hagenaars. Naar aanleiding van dat besluit verschijnt een ingezonden brief in NRC Handelsblad. Een jaar later schrijft Frits Abrahams in dezelfde krant over het - volgens hem onwerkbare - alternatief dat de burgemeester gebruikte: Hagenaars met een niet-Nederlandse culturele achtergrond.

2005: kabinet blijft allochtoon gebruiken

Het kabinet blijft de begrippen allochtoon en autochtoon gebruiken, zo schrijft minister Verdonk (Vreemdelingenzaken en Integratie) aan de Kamer. Fracties als de LPF en de PvdA liever spreken van over 'Nederlanders' (mensen met de Nederlandse nationaliteit) en 'vreemdelingen'. Ook het kabinet wil volgens Verdonk de negatieve beeldvorming rond allochtonen doorbreken. Mensen die geïntegreerd zijn of willen integreren in Nederland, mogen niet worden gestigmatiseerd door woorden als allochtonen of vreemdelingen. Er zijn volgens haar echter 'afgebakende begrippen' en 'heldere criteria' nodig om de communicatie over integratie duidelijk te houden. Daarom sluit het kabinet zich aan bij de terminologie van het CBS. (NRC Handelsblad)

2006: allochtoon in Amsterdam [2]

De PvdA in Amsterdam wil het woord allochtoon uit politiek en ambtenarij weren, maar trekt een voorstel daartoe in nadat gebleken was dat het geen meerderheid zou halen. Voor het opleidingscentrum van de werkgeversorganisatie VNO-NCW was een en ander aanleiding om bicultureel als positief alternatief voor allochtoon te suggereren.

Naar aanleiding van het voorstel in Amsterdam schreef Ewoud Sanders in zijn rubriek 'Woordhoek' in NRC Handelsblad over allochtoon. De studenten journalistiek Peter Nilsson en Coreanne van Leeuwen maakten een reportage.

2008: Hirsch Ballin wil af van allochtoon

Minister Hirsch Ballin van Justitie wekt eind februari enige verbazing als hij in het radioprogramma De Ochtenden voorstelt om de termen allochtoon en autochtoon voortaan te vermijden. Ze zouden "valse tegenstellingen" creëren. "Als we doorgaan met spreken alsof ons land verdeeld is, dan maken we de dingen alleen maar erger", aldus Hirsch Ballin. (Elsevier)

"Gezeur" (VVD) en "politiek correct geneuzel" (PVV) werd het idee al snel genoemd in de Tweede Kamer. En tekstwetenschapper Jan Renkema wees er op de voorpagina van NRC Handelsblad op dat het niet uitmaakt hoe je 'ze' noemt. Of het nu gastarbeider, nieuwkomer of allochtoon is, zolang de tegenstelling in de maatschappij bestaat, bestaat die ook in de taal. Enkele dagen later reageerde Peter Geschiere in dezelfde krant op het stuk van Renkema.

Toch klonk er ditmaal, onder meer in de commentaren van Trouw en Elsevier, ook begrip - deels juist omdát de term allochtoon niet altijd even bruikbaar meer is in de huidige maatschappij. Soms worden bijvoorbeeld álle immigranten eronder het geschaard, dus naast Turken en Marokkanen óók Duitsers en Amerikanen. Maar misschien nog wel frequenter wordt de term gebruikt als synoniem van "onderontwikkelde, niet-moderne persoon, vaak met een moslimachtergrond", aldus Trouw. "Hoog tijd dat er wordt nagedacht over betere termen", besluit Elsevier. Ook in praatprogramma Pauw & Witteman werd erover gediscussieerd.

In het meinummer van Onze Taal werd de stelling dat het woord allochtoon vervangen moet worden besproken door een voorstander en een tegenstander.

2009: nieuwe Nederlander in plaats van allochtoon (PvdA)

Minister Van der Laan (Wonen, Wijken en Integratie) en zijn partij (PvdA) willen de term allochtoon voortaan vervangen door nieuwe Nederlander. (Zie bijvoorbeeld de kadertekst onder aan het artikel in Elsevier.)

2010: biculturele burger in plaats van allochtoon (CU)

De ChristenUnie stelt voor om het woord allochtoon te vervangen door biculturele burger. Deze laatste term zou een verzachtende werking hebben, terwijl allochtoon juist vaak geassocieerd wordt met iets negatiefs. (Nu.nl)

2011: betekenis allochtoon uitbreiden (PVV)

De PVV stelt in juni voor om de betekenis van het begrip allochtoon uit te breiden, zodat de 'derde generatie' er ook onder valt. Vooralsnog moet minimaal één van de ouders in het buitenland geboren zijn, wil iemand allochtoon zijn. (Nu.nl)

2012, mei: RMO adviseert allochtoon niet meer te gebruiken

De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) adviseert de overheid om de begrippen allochtoon, autochtoon, westerse allochtoon en niet-westerse allochtoon niet meer te gebruiken. In de gemeentelijke basisadministratie moet, volgens het RMO, niet vastgelegd worden waar iemands ouders geboren zijn, maar waar die persoon zelf geboren is. Hiervoor moet gebruikgemaakt worden van termen als 'geboren in Nederland' en 'geboren in het buitenland'. Als het gaat om de nationaliteit kan men Nederlanders en vreemdelingen gebruiken. Demissionair minister van Immigratie en Asiel Gerd Leers reageert direct dat hij niet van plan is de woorden te schrappen uit het taalgebruik. Hij stelt dat ze nodig zijn om te zien hoe het met de migranten gaat. (NRC Handelsblad)

2012, september: De Morgen mijdt voortaan het woord allochtoon

Enkele maanden later kondigt de Vlaamse krant De Morgen aan het woord allochtoon voortaan te vermijden. De belangrijkste reden is dat er volgens de krant te veel bezwaren kleven aan de term: allochtoon stigmatiseert en generaliseert tegelijk, en sluit mensen generaties lang uit. De krant zal voortaan specifiekere termen gebruiken, zoals moslims, Turken of Noord-Afrikaans.

2013: allochtoon in Amsterdam [3] en in Gent [1]

In februari besluit de gemeente Amsterdam het voortaan niet meer te hebben over allochtonen en autochtonen. De begrippen versterken de tegenstellingen tussen de groepen, zo stelt de gemeente. Naar Amerikaans voorbeeld (African American) wordt er overgestapt op begrippen als Marokkaanse Amsterdammer en Turkse Amsterdammer. (NRC Handelsblad)

Een dag later maakt de Vlaamse stad Gent bekend dat ze het woord allochtoon schrapt uit haar taalgebruik, omdat het woord uitsluiting in de hand werkt. Ook andere steden in Vlaanderen, zoals Kortrijk, Genk en Leuven, geven aan het begrip liever te vermijden. (Deredactie.be)

2014: allochtoon in Gent [2]

De stad Gent heeft moeite om een alternatief te bedenken voor het woord allochtoon. Een jaar nadat de stad besloot om het woord niet meer te gebruiken, is ze eruit: voortaan zal er worden gesproken over 'een Gentenaar met een migratieachtergrond'. De reacties zijn gemengd. (Nieuwsblad.be)

2015, februari: Kamerleden Kuzu en Öztürk willen allochtoon afschaffen

De onafhankelijke Kamerleden Tunahan Kuzu en Selcuk Öztürk (voormalig PvdA'ers) stellen in hun partijprogramma voor om de termen integratie en allochtoon af te schaffen. (Nu.nl)

Kritiek en spot zijn het gevolg, vanuit de gedachte dat taal zich niet laat vormen. Filosoof Ger Groot vraagt zich in Trouw af of de critici gelijk hebben: "Taal verandert de werkelijkheid niet. En omgekeerd evenmin. Maar ze beïnvloeden elkaar wel." Oftewel: je kunt het woord allochtoon niet afschaffen, maar je kunt wel (proberen te) sturen hoe het gebruikt wordt.

2015, juli: allochtoon in de Volkskrant

De ombudsvrouw van de Volkskrant adviseert de krant het woord allochtoon niet meer te gebruiken, en zorgvuldiger om te gaan met etnische vermeldingen. Ze stelt voor dat de krant voortaan kiest voor 'streepjesaanduidingen', zoals Marokkaans-Nederlands en Turks-Nederlands (naar Amerikaans voorbeeld). De krant kondigt het artikel aan met de tweet "Waarom de Volkskrant afscheid neemt van de woorden 'Marokkaan', 'Turk' en 'allochtoon'", waarna verschillende media berichten dat de krant de termen daadwerkelijk schrapt en de discussie losbarst (zie bijvoorbeeld GeenStijl, de Volkskrant).

Enkele dagen later schrijft plaatsvervangend hoofdredacteur Pieter Klok een stuk om de kwestie te verhelderen, waarin hij aangeeft dat de krant de adviezen van haar ombudsvrouw altijd zeer ter harte neemt, maar ze niet altijd zomaar opvolgt. De Volkskrant zal nooit aankondigen een bepaald woord niet meer te gebruiken, alsdus Klok. Uiteraard leidde ook dit stuk tot reacties, bijvoorbeeld in Trouw en op GeenStijl.

2016, maart: Tweede Kamer neemt motie over woordgebruik aan

De Kamerleden Sadet Karabulut (SP) en Ahmed Marcouch (PvdA) dienen een motie in die het kabinet oproept eens kritisch te kijken naar het eigen gebruik van de woorden allochtoon en autochtoon. De motie wordt met een krappe meerderheid aangenomen. (AD)

2016, november: WRR en CBS stoppen met allochtoon en autochtoon

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) maken voortaan geen gebruik meer van de woorden allochtoon en autochtoon. Volgens de instellingen zijn de woorden niet precies genoeg en werken ze te stigmatiserend voor specifieke bevolkingsgroepen. De WRR en het CBS zetten met dit besluit een nieuwe norm voor de overheid. Het CBS

spreekt voortaan over ‘bevolking met een westerse of niet-westerse migratieachtergrond’.

2022, februari: CBS komt met nieuwe indeling bevolkingsgroepen

De term migratieachtergrond wordt geschrapt uit de terminologie van het CBS. Inwoners van Nederland die in het buitenland geboren zijn, zijn voortaan ‘migranten’. Nederlanders van wie een of beide ouders in het buitenland geboren zijn, zijn ‘kinderen van migranten’. De termen westers en niet-westers maken plaats voor een indeling op basis van werelddelen en veelvoorkomende immigratielanden. (CBS)