Reagan stond bekend om de ontspannenheid waarmee hij pijnlijke boodschappen wist te presenteren. In Berlijn riep hij de communistische leiders toe: ‘Tear down this wall, Mister Gorbachev.’ Op 24 februari hield de Oekraïense president Zelensky een toespraak waarmee hij veel indruk maakte. Er is wel een groot verschil: Reagan ging in de aanval, maar Zelensky moet zich verdedigen, in een zeer penibele situatie. Zijn land is aangevallen door het Rusland van Poetin.
Militaire vredesoperatie
Poetin beschuldigt in een lange toespraak op 21 februari de Oekraïense regering van dictatoriaal neonazisme en van genocide in Donetsk en Loehansk. Zo probeert Poetin aannemelijk te maken dat hij niet anders kan dan die Russische minderheden te beschermen en een ‘militaire vredesoperatie’ (geen oorlog!) te starten om Oekraïne te demilitariseren en te denazificeren. Oekraïne heeft volgens Poetin geen recht een soevereine staat te zijn.
In de nacht van de inval door het leger van Poetin, op 24 februari, houdt Zelensky zijn televisietoespraak. Zelensky presenteert zich vanaf het begin als een redelijk man die eerst wil praten. Maar Poetin wil niet:
Vandaag heb ik geprobeerd de president van de Russische Federatie te bellen. Het resultaat was: stilte.
Behoefte aan oorlog
Daarom kiest hij voor een gesprek met de burgers van Rusland. Hij zegt als inwoner van Oekraïne te spreken, niet als president.
Wij hebben helemaal geen behoefte aan welke oorlog dan ook – geen koude oorlog, geen hete, of hybride. (...) We zullen niet aanvallen, maar we zullen onszelf verdedigen.
Hij beschrijft dat niet Oekraïne maar het Russische leger de agressor is. En dat de permanente propaganda van Rusland de burgers – een ervaringsfeit van de meeste Russen – een verkeerd beeld geeft van de realiteit:
De Oekraïners herinneren zich hun verleden. Ze bouwen aan hun eigen toekomst. Ze bouwen eraan, en zijn niet bezig die te vernielen, zoals u elke dag op de televisie wordt verteld. Het Oekraïne van uw nieuwsmedia en de realiteit van Oekraïne zijn twee compleet verschillende landen. Het verschil is dat het onze echt bestaat.
Nazi's
Wat doet Zelensky met Poetins frame dat de Oekraïne nazi’s zijn? Hij, een man met Joodse achtergrond, bestrijdt dat met twee feiten, een groot feit en een klein persoonlijk feit, verpakt in twee retorische vragen:
Er wordt verteld dat wij nazi’s zijn, maar hoe kan een volk nazi’s steunen als dat volk acht miljoen levens verloor om de nazi’s te overwinnen? Hoe kan ik een nazi zijn? Leg het uit aan mijn grootvader, die de oorlog heeft meegemaakt in de infanterie van het Sovjetleger en stierf als kolonel in het onafhankelijke Oekraïne.
Zelensky's ethos
Zelensky’s overtuigingskracht is niet louter toe te schrijven aan zijn sobere, vastberaden voordracht, aan de duidelijke taal en redeneertrant of aan zijn vaardige inzet van retorische basistechnieken (stijlfiguren als drieslagen, grote en kleine contrasten, korte zinnen en talrijke vragen). Natuurlijk helpt dat wel. Maar het zit vooral in het beeld dat hij van zichzelf laat zien, zijn ethos.
In zijn toespraak toont hij zich een redelijke man die wil praten en alleen vechten als het niet anders kan. Een betrokken man, geen bloeddorstige vijand die Rusland haat (zoals hij keer op keer is afgeschilderd). Hij houdt de toespraak in het Russisch, de taal van zijn publiek, en ze herkennen hem van zijn optredens als Russisch sprekende acteur en stand-upcomedian.
Er wordt jullie verteld dat wij de Russische cultuur haten. Hoe kun je een cultuur haten? Buren verrijken elkaar altijd cultureel. Dat maakt ze niet tot een geheel, het lost ons niet op in jullie. Wij zijn anders, maar dat is geen reden om vijanden te zijn.
Persoonlijke banden
Een ander frame van Poetin, dat hijzelf als Russisch leider de beschermer en zorgzame vader van Donbas zou zijn, probeert Zelensky via concrete voorbeelden om te keren. Juist Zelensky heeft persoonlijke banden met de mensen en de plaatsen daar. Waarom zou hij daar oorlog tegen voeren?
Er wordt u verteld dat ik bevel gaf om de Donbas aan te vallen. Om te schieten. Om willekeurig te bombarderen. Dat roept vragen op. Schieten, op wie? Bommen te gooien, waarop?
Op Donetsk? Waar ik zelf tientallen keren geweest ben? Waar ik de gezichten en de ogen van de inwoners heb gezien? Waar ik heb rondgelopen met vrienden? Op het Donbas-voetbalstadion? Waar ik tijdens de Europese kampioenschappen met de mensen gejuicht heb voor onze jongens? Het Sjtsjerbakovapark? Waar we samen gedronken hebben toen ons team verloor? Op Loegansk? Waar het huis staat van de hartsvriendin van mijn moeder? De plaats waar haar vader is begraven?
De gewone mensen
Belangrijke troeven in de toespraak zijn het gepresenteerde gezond verstand en betrokkenheid bij de gewone mensen (in Rusland en Oekraïne).
Wie zal er het meeste onder lijden? Mensen.
Wie zijn hier het meeste tegen? Mensen.
Wie kan voorkomen dat dit allemaal gebeurt? Mensen.
Als deze mensen onder u zijn, ik weet zeker dat ze er zijn. Publieke figuren, journalisten, muzikanten, atleten, wetenschappers, dokters, bloggers, stand-upcomedians, tiktokkers, en nog meer, gewone mensen. Eenvoudige mensen: vrouwen, ouderen, jongeren, vaders, en vooral moeders, die net zo zijn als de mensen in Oekraïne, hoezeer men ook probeert u te overtuigen van het tegendeel.
In deze pakkende opsomming laat hij zien dat de slachtoffers de burgers zijn, de bijzondere en gewone mensen. In de opsomming vallen de tiktokkers op, de jonge mensen die onder de radar van de officiële media hun persoonlijke lief en leed delen. En nog een bijzonder element: stand-upcomedians. Daarmee plaatst hij zichzelf ook in de groep van gewone mensen, hij die tegen wil en dank leider is geworden.
Deze mensen zullen slachtoffer worden, maar ook juist zij kunnen de oorlog voorkomen. Waarmee hij de urgentie van zijn woorden vergroot.
Op het eind hamert hij nogmaals op de onvrijheid van de Russische media (in contrast met het gepropageerde beeld van Poetin als bevrijder):
Ik weet dat mijn toespraak niet op de Russische televisie zal worden uitgezonden. Maar de burgers van Rusland moeten dit zien. Ze moeten de waarheid kennen. En de waarheid is dat dit moet stoppen voordat het te laat is.
Stilte
Een emotionerende toespraak die Zelensky een paar dagen eerder hield, op 19 februari tijdens de veiligheidsconferentie in München, eindigde met: ‘Er heerst stilte en zolang die er is, is er in het oosten van ons land geen rust.’ Zelensky begon zijn nachtelijke toespraak na de inval op 24 februari met diezelfde stilte. De stilte die Poetin liet horen toen Zelensky hem probeerde te bellen om te praten en niet te vechten. En hij eindigde met:
Willen de Russen oorlog? Ik zou willen dat ik die vraag kan beantwoorden, maar het antwoord hangt alleen van u af. Van u, burgers van de Russische Federatie.
Intussen weten we dat Poetin zijn oorlog doorgezet heeft. De toespraak van Zelensky was gericht op dat deel van het Russische volk dat nog twijfelde of deze oorlog gerechtvaardigd was. Met zijn aanval op de propaganda van Rusland heeft Zelensky (de “nieuwe Hitler”, volgens die propaganda), door een beroep te doen op redelijkheid en menselijkheid, juist hun stilte willen verbreken en hen in beweging proberen te krijgen. En er zijn onverwacht veel protesten en demonstraties in Rusland zelf gekomen tegen deze oorlog. En in vele landen in de wereld hebben mensen deze toespraak gewaardeerd als een oproep tot vrede.
Na Ronald Reagans oproep om de Berlijnse muur af te breken is dat uiteindelijk ook gebeurd. De woorden van een historische toespraak hebben niet altijd direct effect. Maar ze worden vaak later toch herinnerd als de ultieme pogingen dramatische gebeurtenissen een beslissende wending te geven. Ten kwade of ten goede.
Vertaling toespraak: Eric Brassem (Trouw, 26 februari 2022)