Kiev of Kyjiv? De spelling van Oekraïense plaatsnamen

In de eindeloze stroom berichten over Oekraïne valt op dat Oekraïense plaatsnamen soms op verschillende manieren worden gespeld: Lvov en Lviv, Loegansk en Loehansk, Kiev en Kyjiv. De meeste spellingvarianten van Oekraïense namen zijn te herleiden tot de brontaal: zo is Lvov de Russische naam en Lviv de Oekraïense. Hoe zit dat?

Eigen geschiedenis

Het Oekraïens en het Russisch zijn weliswaar verwant, maar ze hebben een afzonderlijke geschiedenis doorgemaakt. Die begon nadat de Mongolen in 1240 Kiev hadden veroverd. Oekraïne en het Oekraïens kwamen sindsdien onder een sterke Pools-Litouwse invloed te staan, terwijl het Russisch zich in het vrije Rusland onafhankelijk ontwikkelde en met name sinds Peter de Grote veel invloed onderging van West-Europese talen als het Frans, het Latijn, het Duits en het Nederlands. Zo hebben de Oekraïners voor ‘papier’ het Pools-Duitse leenwoord papir, terwijl de Russen het Italiaanse leenwoord boemaga gebruiken. Het gevolg van die onafhankelijke ontwikkelingen is dat de Oekraïense woordenschat meer overeenkomsten heeft met de Poolse dan met de Russische, en dat allerlei klinkers en medeklinkers in het Oekraïens op een andere manier worden uitgesproken dan in het Russisch.

Tijdens de Sovjettijd, toen Oekraïne een republiek van de Sovjet-Unie was, werd het Russisch krachtdadig bevorderd ten koste van het Oekraïens, en waren zeker de grote steden Russischtalig, al hadden beide talen een officiële status. Na de onafhankelijkheid in 1991 werd in de grondwet bepaald dat het Oekraïens de officiële taal van Oekraïne is. De overheid voerde een actieve taalpolitiek om het Oekraïens te bevorderen in het openbare leven, en de dominantie van het Russisch te verminderen. Immers, uit de recentste volkstelling uit 2001 bleek dat de meerderheid van de Oekraïners, 67 procent, van huis uit Oekraïenstalig was, terwijl slechts 30 procent het Russisch als moedertaal opgaf. In het noordwesten van het land overheerst het Oekraïens en in het zuidoosten (met name op de Krim en in de zelfverklaarde Oost-Oekraïense republieken Donetsk en Loehansk) het Russisch. De meeste Oekraïenstaligen spreken of verstaan Russisch (andersom is dat veel minder het geval), en elf tot achttien procent van de bevolking spreekt volgens een telling uit 2003 een mengsel van Russisch en Oekraïens, genaamd Soerzjyk. Die mengtaal ontstond eind achttiende eeuw.

Klank- en spellingverschillen

Over de status van het Russisch is nogal wat geharrewar. In 2012 kregen minderheidstalen in gebieden waar de nationale minderheden meer dan tien procent van de bevolking uitmaken, de wettelijke status van regionale taal die gebruikt mocht worden op scholen en door de overheid. In de praktijk betrof dit vooral het Russisch. Die status is in 2018 echter weer ingetrokken, omdat de overheid de positie van het Oekraïens wilde versterken.

Weliswaar worden het Oekraïens en het Russisch allebei met het cyrillische schrift geschreven, maar ze gebruiken ieder een eigen variëteit: het Oekraïense alfabet bestaat uit 34 lettertekens waarvan er vier niet voorkomen in het Russisch, en het Russisch kent op zijn beurt drie lettertekens die niet in het Oekraïens bestaan. Zo komt de letter ï alleen in het Oekraïens voor: hij geeft de klank ji weer, en wordt in de Nederlandse media dan ook gespeld (getranscribeerd) als ji. In het Oekraïens heet de hoofdstad van Oekraïne Київ, wat we transcriberen als Kyjiv. In het Russisch heet de stad Киев, en die naam transcriberen we als Kiëv; vanwege de ingeburgerdheid van deze naam wordt dat trema meestal weggelaten: Kiev. De oplettende lezer heeft inmiddels gezien dat de eerste klinker in beide namen in het cyrillisch als и wordt gespeld, maar op een verschillende manier wordt getranscribeerd:
als i (Kiev) in de Russische naam en als y (Kyjiv) in de Oekraïense. Dat komt omdat de letter и in het Oekraïens en het Russisch verschillend wordt uitgesproken.

Op dezelfde manier is het verschil te verklaren tussen Loegansk en Loehansk, en tussen Gostomel en Hostomel: deze namen worden in het Oekraïens en het Russisch vrijwel identiek gespeld, maar de letter г die beide talen gebruiken, staat in het Oekraïens voor een h-klank en in het Russisch voor een g-klank (zoals in goal); vandaar het spellingverschil.

Er bestaan ook systematische klankverschillen tussen het Russisch en het Oekraïens, en ook die leiden tot spellingverschillen: vergelijk de Russische varianten Lvov, Charkov, Tsjernobyl, Tsjernigov met de Oekraïense varianten Lviv, Charkiv, Tsjornobyl, Tsjernihiv.

Om het nog wat ingewikkelder te maken vinden we ook nog regelmatig Engelse spellingen voor Oekraïense namen, zoals Kyiv, Luhansk, Kharkiv, Chornobyl. In deze namen wordt de Engelse uitspraak gereflecteerd in de spelling: in het Engels klinkt ch als tsj, bijvoorbeeld. Daarnaast bestaat er ook nog een wetenschappelijke spelling waarin iedere letter van het cyrillische alfabet systematisch in het Latijnse alfabet wordt overgezet; die leidt tot spellingen als Kyjiv, Luhans’k, Charkiv en Čornobyl’.

Wat nu kiezen?

Maar welke spelling moet je nu kiezen? Voor de spelling van plaatsnamen bestaan geen officiële regels, maar wel geeft de Nederlandse Taalunie voor sommige namen een advies. Dat advies luidt bijvoorbeeld Kiev en Charkov, omdat die op de Russische naam gebaseerde spellingen in Nederland zijn ingeburgerd in de Sovjettijd, en Lviv geldt volgens de Taalunie als “plaatselijke naam”. Die keuzes werden tot voor kort in de media gevolgd. De NOS en de VRT hebben verder besloten om na de bezetting van de Krim door de Russen in 2014 te kijken naar de bevolkingssamenstelling: voor de oostelijke steden die overwegend Russischsprekend zijn, gebruikten ze tot maart 2022 de Russische naam, vandaar Odessa en Loegansk (niet op z’n Oekraïens Odesa en Loehansk). In het geval dat ze overwegend Oekraïenssprekend zijn (voornamelijk in het westen), gebruiken ze de Oekraïense naam, dus Lviv, Ternopil, Zjytomyr (niet Lvov, Ternopol, Zjitomir).

Ondertussen voert de Oekraïense regering onder de hashtag #KyivNotKiev al jaren een campagne voor de Oekraïense in plaats van de Russische schrijfwijze. Zo heet de hoofdstad wat hen betreft dus Kyiv, en niet Kiev, omdat volgens de Oekraïense grondwet de Oekraïense naam officieel is.

De oorlog heeft inmiddels alles veranderd: begin maart 2022 heeft de Volkskrant in navolging van buitenlandse media besloten voortaan de Oekraïense benaming van steden te gebruiken, dus Ky(j)iv en Charkiv, ondanks het feit dat Kiev een ingeburgerd ‘exoniem’ zou zijn, oftewel een eigen Nederlandse vorm heeft, zoals Parijs voor Paris. Die eigen vorm is overigens nog best recent: tussen 1660 en 1950 was de spelling Kiew gebruikelijk. Het is niet de eerste keer dat exoniemen worden veranderd: recent hebben de meeste Nederlandse media (maar niet de VRT) het ingeburgerde Wit-Rusland vervangen door Belarus.