Een ander persoon in een andere taal

Als je Frans spreekt, voel je je eleganter en chiquer. In het Italiaans komt juist je extraverte en vurige kant meer boven. En in het Japans? Beleefder en aardiger dan anders. Wanneer je een andere taal spreekt dan je moedertaal, kan dat je het gevoel geven een andere persoonlijkheid te hebben. Dat bleek ook uit een oproep die we deden naar deze ervaring via de digitale media van Onze Taal. Met name de Spaanse taal lijkt onze persoonlijkheid flink te beïnvloeden: veel lezers voelen zich in deze taal spontaner, expressiever, eerlijker en krachtiger dan in het Nederlands.

“Het is een persoonlijke, subjectieve ervaring die sommigen wel hebben en anderen niet”, zegt Aneta Pavlenko daarover. Deze Amerikaanse taalkundige, die werkt aan de Temple University in Philadelphia, is gespecialiseerd in de manier waarop tweetaligheid het denken en emoties beïnvloedt. Het onderzoek dat zij begin deze eeuw samen met haar Vlaamse collega Jean-Marc Dewaele (Universiteit van Londen) naar deze ervaring deed, is inmiddels afgerond: “Het effect is bekend en we kunnen er verklaringen voor geven. Daarmee is de kous voor de meeste onderzoekers wel af”, vertelt ze vanuit Philadelphia. Een nagenoeg afgerond onderzoeksveld: dat hoor je niet vaak. Wat is er zoal ontdekt over dit verschijnsel?

Bedreiging

Tweetalige personen ervaren dus vaak verschillende persoonlijkheden, en dat werd aan het begin van de twintigste eeuw nog gezien als een bedreiging voor de politieke en morele loyaliteit – met name in eentalige samenlevingen, zoals Amerika. Dat land dwong tijdens en na de Eerste Wereldoorlog immigranten om hun moedertaal op te geven, omdat die daarmee blijk zouden geven van toewijding aan hun nieuwe thuisland. En wetenschappers binnen het nazi-regime stelden dat tweetaligen – in Duitsland destijds natuurlijk met name Joden en andere minderheden – een ‘pathologische innerlijke splijting’ zouden ervaren. In andere woorden: in hun poging toch één persoon te blijven, zouden zij lijden aan intellectueel en moreel verval.

Na de Tweede Wereldoorlog nam de migratie wereldwijd toe en namen de zorgen over tweetaligheid af. Het spreken van meer dan één taal werd zelfs steeds meer als iets positiefs gezien, mede dankzij de resultaten uit wetenschappelijk onderzoek. Zo weten we inmiddels dat meertaligen een cognitief voordeel hebben; bij hen blijven de symptomen van alzheimer langer uit dan bij eentaligen. Toch is het idee van ‘taalkundige schizofrenie’ nog altijd niet de wereld uit: de twee identiteiten van tweetaligen zouden volgens tal van mensen onverenigbaar zijn. Politici gebruiken de aandoening soms nog als metafoor wanneer ze pleiten voor het gebruik van de nationale standaardtaal in anderstalige huishoudens. Zo stelde de Britse minister van Binnenlandse Zaken in 2002 dat het spreken van Engels in Aziatisch-Britse huishoudens “de schizofrenie zou wegnemen die de band tussen verschillende generaties bedreigt”.

Cultureel venster

Er bestonden kortom nogal wat simplistische ideeën over de manier waarop een taal je identiteit beïnvloedt. Maar Pavlenko en haar collega’s zijn het erover eens dat het allemaal wat complexer in elkaar zit. De menselijke geest en de individuele ervaringen met verschillende talen zijn daar simpelweg te complex en gevarieerd voor. Maar wat zeker een duidelijke rol speelt: het culturele imago van het land in kwestie. Dat blijkt ook uit de reacties van verschillende lezers op onze oproep, zoals: “Taal en cultuur gaan hand in hand.” En: “Als je een andere taal spreekt, ‘spreek’ je ook een andere cultuur.”

Wie een andere taal spreekt, wisselt dus van cultureel venster. Daarom is het effect onder wetenschappers inmiddels bekend gaan staan als ‘cultural frame switching’.

En dan hoeft het niet eens om de cultuur van een heel land te gaan, zo blijkt uit onderzoeken. Want binnen een land bestaan er natuurlijk ook veel culturen en cultuurtjes. Dat merk je zelfs al als je maar één taal spreekt: bij je vrienden komt een andere kant van jezelf naar voren dan tijdens een formele, zakelijke bijeenkomst. Bij meertaligen speelt dat nog meer. “Er zijn aan elke taal die je spreekt ook andere persoonlijke herinneringen verbonden”, legt Pavlenko uit. “In het Nederlands kun je je bijvoorbeeld een eenvoudig persoon uit een klein dorp voelen, terwijl je je in het Engels meer ontwikkeld voelt doordat je die taal veel hebt gesproken tijdens je studie.” De leeftijd waarop je die andere taal hebt geleerd, lijkt daarbij niet van belang.

Schrikken

De veranderde persoonlijkheid die gepaard gaat met een andere taal wordt niet alleen door de spreker zo gevoeld: die is ook wetenschappelijk vast te stellen. Onderzoek laat zien dat meertaligen in verschillende talen ook andere woorden kiezen voor hetzelfde verhaal, en dus niet voor een directe vertaling gaan. Zo vertelden Frans-Portugese tweetaligen een persoonlijke anekdote in het Frans met bozere bewoordingen dan in het Portugees. In die taal klonken ze weliswaar gefrustreerd, maar ook geduldiger. Luisteraars vallen deze verschillende ‘gezichten’ van tweetaligen ook op, blijkt uit analyses. Een van de lezers schrijft daarover: “Anderen schrikken soms, omdat ik ‘opeens zo anders’ ben.”

Natuurlijk kleurt ook de taal zelf je wereldbeeld. Soms zelfs letterlijk: je moedertaal kan beïnvloeden hoe je kleurverschillen waarneemt, en ook hoe je je ruimtelijk oriënteert of hoe je dingen onthoudt. Toch is dat wat anders, omdat dit gaat om een objectief meetbaar fenomeen, legt Pavlenko uit: “Dat effect van de taal zelf vindt ook plaats als mensen zich er niet bewust van zijn. Dat is een groot verschil met de bewuste ervaring van hoe je een taal beleeft.” Die voel je, of die voel je niet.

Niet anders

Er waren ook lezers die aangaven zich niet anders te voelen als ze een andere taal dan hun moedertaal spraken. “Ik ben gewoon altijd mezelf, of ik nu Nederlands, Frans of Engels spreek.” En: “Tsja, ik voel me eigenlijk in elke taal die ik spreek hetzelfde.” Uit een onderzoek van Pavlenko en haar collega Dewaele blijkt dat dit geldt voor ongeveer één op de vier mensen. Zij legden meer dan duizend meertaligen dezelfde vraag voor als wij aan onze lezers. Vervolgens analyseerden ze de toelichting die de ondervraagden bij hun antwoord gaven.

Uit die analyse bleek dat sommige mensen zich in een vreemde taal weliswaar anders uiten en zich anders gedragen, maar dit niet per se ervoeren als een andere persoonlijkheid. “We hebben allemaal verschillende ideeën over wat een persoonlijkheid is”, verklaart de onderzoekster. “Voor sommigen is het belangrijk om die te zien als één coherent geheel dat niet verandert. Die mensen zijn minder gevoelig voor die rolwisseling die optreedt in een andere taal. Misschien ervaren ze die wel, maar ze interpreteren het anders.” Dat lijkt aan te sluiten bij deze lezersreacties: “Ik blijf dezelfde, maar pas mij wel aan wat betreft de volksaard en cultuur van het betreffende land.” En: “Ik heb in al m’n talen een andere persoonlijkheid, maar ben desondanks wel herkenbaar als mezelf.”

Stakker

Anderen herkennen het gevoel wel, maar voelen het niet als iets positiefs. Pavlenko: “Waar sommigen het leuk vinden om er een beetje mee te spelen, voelen anderen zich erdoor bedreigd.” Pavlenko vermoedt dat dit komt door de oude, negatieve visie op tweetaligheid. “Misschien hebben zij zich die culturele blik onbewust eigen gemaakt.”

Ook je vaardigheid in de tweede taal kan daarbij van belang zijn, ziet de onderzoekster. “Zelf ben ik in het Italiaans en het Spaans erg beperkt in wat ik kan zeggen. Ik vind het niet fijn om die Spaanse Aneta te zijn, want zij is een nogal domme Aneta.” Verschillende lezers van Onze Taal noemen dit ook als factor. “Ik ben in die andere taal gereserveerder, omdat ik me minder makkelijk kan uitdrukken dan in mijn moedertaal.” En: “Ik voel me constant een stakker die om woorden verlegen zit.”

Is die tweede taal eenmaal goed onder de knie, dan zorgt dat juist voor extra positieve gevoelens, beschrijven verschillende lezers. “Dan zwelt m’n borst van trots en tevredenheid.” Iemand anders: “Ik voel me dan niet meer een toerist.”

Al met al zag Pavlenko in haar onderzoek dat het negatieve beeld van tweetaligheid als veroorzaker van taalkundige schizofrenie steeds meer op de achtergrond raakt. In plaats daarvan klinken vaker positieve geluiden: mensen omarmen hun geïntegreerde persoonlijkheden en genieten ervan. En daar is ze blij om: “Deze ervaring komt niet voort uit een afwijking, maar maakt ons juist mens.”