Hoe Poetin de Russen meekrijgt

Naast het wapengekletter de spierballentaal

“We zullen niemand toestaan zich met onze zaken in te laten en ons hun wil op te leggen. Want wij hebben onze eigen wil. Dat zit in onze genen.” Het is zomaar een (naar het Nederlands vertaald) citaat uit een speech van de Russische president Vladimir Poetin uit 2012. Maar het had net zo goed uit 2006 kunnen komen, of uit 2024. Want ook dit jaar, in het recente interview met de voormalige Fox News-presentator Tucker Carlson, stak Poetin op kalme toon zijn bekende riedel af: de geschiedenis van zijn land is indrukwekkend en de gebeurtenissen in het buurland zijn niet de schuld van Rusland, maar van de NAVO. Je kunt een aardige bingokaart maken met de vaste elementen uit zijn speeches. Gezin, traditionele waarden, de expansiedrift van het westerse bondgenootschap NAVO: ze leveren geheid een kruisje op.

Poetin won in maart de onvrije presidentsverkiezingen met 87 procent van de stemmen. Daarmee heeft hij al ruim 24 jaar de touwtjes in handen in Rusland. Met de inval in Oekraïne en de dood van oppositieleider Aleksej Navalny is weer eens duidelijk geworden welke middelen hij zoal gebruikt om zijn tegenstanders de mond te snoeren. Maar dat gewelddadige optreden is niet het hele verhaal: ook zijn retoriek is belangrijk. Een groot deel van de Russische bevolking krijgt hij mee door zijn taalgebruik. Hoe dan?

Bluf

Dat Poetin met woorden veel kon bereiken, bleek al toen hij nog KGB-agent was in Dresden. Op 5 december 1989, kort na de val van de Berlijnse Muur, had zich voor het kantoor van de geheime dienst een menigte verzameld die het gebouw wilde bestormen. Het verhaal wil dat het KGB-personeel Moskou belde met de vraag wat te doen. Toen het antwoord ‘Niets’ luidde, ging een ziedende Poetin naar buiten. Hij blufte dat binnen tot de tanden gewapende soldaten klaarstonden, die meteen zouden schieten als de demonstranten het in hun hoofd haalden naar binnen te gaan. Het werkte: de demonstranten dropen af.

Het zou nog bijna tien jaar duren voordat de rest van de wereld met Poetin kennismaakte. Nadat het KGB-kantoor in Dresden was opgedoekt, keerde hij terug naar Rusland en werkte zich via allerlei baantjes op tot baas van de FSB – de opvolger van de KGB. In augustus 1999 schoof toenmalig president Boris Jeltsin hem vanuit die functie naar voren als premier. Het zal wel, dachten veel Russen. Jeltsin benoemde én ontsloeg om de haverklap nieuwe premiers.

Gewonemensentaal

Poetin was nog maar net geïnstalleerd toen Moskou werd opgeschrikt door een reeks flatexplosies. Het werk van Tsjetsjeense opstandelingen die een eigen staat willen, zo wist de kersverse premier al vrijwel direct. Een paar jaar eerder was het Russische leger al eens ten strijde getrokken tegen diezelfde opstandelingen, maar die sloegen toen zo hard terug dat Rusland de operatie had stilgelegd. Daar komen ze dit keer niet mee weg, verzekerde Poetin. “We zullen de terroristen overal opjagen. Is het op het toilet, dan zullen we ze daar – vergeef me mijn taalgebruik – door de plee spoelen.”

De Russen geloofden hun oren niet. Zei een politicus echt dat hij die terroristen door de plee ging spoelen? De Russische politiek werd tot dan toe vooral gekenmerkt door een totaal gebrek aan regie. De Muur was gevallen, de Sovjet-Unie uit elkaar gespat en in Rusland heerste in die jaren vooral de angst dat het land nóg verder uit elkaar zou vallen. Tot overmaat van ramp brak ook nog eens een enorme financiële crisis uit: gewone Russen verloren hun spaargeld, salarissen en pensioenen werden niet uitbetaald en de criminaliteit vierde hoogtij. Maar nu was er dus deze Poetin, die zei wat er écht moest gebeuren. In gewonemensentaal nog wel!

Een variant op de beruchte ‘door de plee’-uitspraak klonk dit jaar ook in maart, nadat terroristen een bloedbad hadden aangericht in een uitgaanspaleis aan de rand van Moskou. “Terroristen wacht maar één ding: vergelding”, zei Poetin, alsof hij zijn notities van 25 jaar terug erbij had gepakt.

Wedervraag

Door die verbale en militaire afschrikking van toen rees Poetins ster eind vorig eeuw als een komeet en kwam alles in een stroomversnelling. De oorlog tegen Tsjetsjenië werd hervat, Jeltsin trad onverwachts af en nog geen half jaar later werd Poetin verkozen tot president. “We hebben maar één doel: een sterk Rusland!”, klonk het bij zijn inauguratie in mei 2000. Wéér die spierballentaal.

Het werd een typisch retorisch kenmerk van de Russische leider. Net als het voortdurend opdreunen van die bingokaart en de gewoonte om elk punt van kritiek te beantwoorden met een wedervraag. De inval in Oekraïne onrechtmatig? Mocht die Amerikaanse oorlog tegen Irak dan wel? Navalny ten onrechte opgepakt? Waarom laat het Verenigd Koninkrijk ‘klokkenluider’ Julian Assange van WikiLeaks niet vrij?

In augustus 2000 verging de onderzeeër Koersk in de Barentszzee. Reddingswerkers slaagden er niet in de 118 bemanningsleden levend uit de boot te halen. Nabestaanden en verslaggevers zaten vol vragen. Toen een tv-journalist Poetin om meer informatie vroeg, luidde zijn korte antwoord: “Hij zonk.” Hier openbaarde zich nog zo’n typisch Poetin-trucje: niet meer zeggen dan nodig.

Aan Navalny wilde Poetin bijvoorbeeld ook nooit een woord vuil maken, ook niet toen de oppositieleider in februari overleed in een Siberisch strafkamp. Pas na Poetins herverkiezing noemde de president hem voor het eerst bij naam: “Er zijn eerder ook weleens gevangenen gestorven”, zei hij droog. Dossier gesloten.

Ontmenselijken

Poetin trok in zijn eerste jaar als president nóg een handigheidje uit zijn trukendoos dat de wereld later nog vaak zou zien: het ontmenselijken van zijn tegenstanders (en daarmee: het vergoelijken van geweld tegen hen). Toen de – inmiddels overleden – BBC-journalist David Frost aan Poetin vroeg of dat zware offensief tegen die Tsjetsjenen nou wel echt nodig was, antwoordde hij: “Criminelen van dit soort, die zijn toch even erg als nazi-tuig? We bevrijden de bevolking van Tsjetsjenië juist van deze plaag.” Poetin bedoelde: we pakken gespuis van het ergste soort aan, daar kan toch niemand tegen zijn?

Poetin is naar westerse begrippen geen groot redenaar, maar met zijn krachtige, heldere en soms volkse toon krijgt hij de Russen met zich mee. De kunst van herhaling zorgt ervoor dat het volk gelooft wat hij zegt. President Zelensky van Oekraïne? Dat is een “man met Joods bloed die met zijn daden freaks en neonazi’s kweekt”. En het Westen? Een wetteloos oord vol hypocrieten, seksueel gestoorden en hele en halve nazi’s: “Ze bieden zelfs kinderen geslachtsveranderende operaties aan.”

In Europa en de VS werd lang meewarig gedaan om Poetins uitspraken: de soep zou toch nooit zo heet worden gegeten? De Turkse president Erdoğan roept ook weleens wat. Maar dat het Poetin menens was, bleek in februari 2022 toen hij een “speciale militaire operatie” afkondigde tegen Oekraïne. In een ongekend felle boodschap zei hij het buurland te gaan “denazificeren”; de volgende ochtend rolden de Russische tanks Oekraïne binnen. Het was het Tsjetsjenië-scenario van spierballentaal en wapengekletter, maar dit keer vele malen groter.

‘Vraag maar raak’-show

Tijdens presidentsverkiezingen gaat Poetin niet in debat met tegenkandidaten, of eigenlijk zogenáámde tegenkandidaten, want het gaat om Poetin-gezinde politici die de kiezers het idee moeten geven dat er nog iets te kiezen valt.

Is er dan nooit kritiek? Nou, Russen uit heel het land kunnen in december traditiegetrouw inbellen tijdens een ‘vraag maar raak’-show op de staatstelevisie. Soms, heel soms, sijpelt daar weleens een kritische vraag doorheen. Natuurlijk wordt de show gemodereerd en met vertraging uitgezonden, maar een mooiweershow van drieënhalf uur zou zelfs bij de meest naïeve Rus argwaan wekken. Poetin lardeert antwoorden op moeilijke vragen niet zelden met oud-Russische spreekwoorden. Waarom hij een populaire regiobestuurder had vervangen, wilde een kijker ooit weten. “Nieuwe bezems vegen schoon”, luidde het antwoord. Het is hetzelfde trucje dat hij uithaalt met het strooien met de term nazi: een oud spreekwoord zegt het, dan is het toch zo!

Jarenlange gevangenisstraf

Is Poetins verhaal na dik twee decennia dan nog steeds niet grijsgedraaid? Het overgrote deel van de Russen zegt nog altijd achter hem te staan. Waarbij aangetekend moet worden dat Russische peilingen vaak onbetrouwbaar zijn en er nauwelijks nog een podium is voor kritiek op hem. Het posten van de woorden geen oorlog of een foto van een taart in de kleuren van de Oekraïense vlag op sociale media kan al leiden tot jaren strafkamp.

Na het instellen van de sancties tegen Rusland hadden westerse politici de hoop dat Poetins steun onder de bevolking zou afbrokkelen. Maar tot noemenswaardige protesten heeft dat nog niet geleid. Zelfs de dood van Navalny dreef maar weinig burgers de straat op. Veel Russen zien het meer zo dat door die sancties wéér een waarschuwing van de bingokaart van Poetin is uitgekomen: die lui in het Westen motten ons niet.

Journalist Dénis van Vliet is half Russisch en woonde een tijdje in de Russische stad Tver. Hij schrijft onder meer voor internetplatform RAAM - op Rusland, Oekraïne en Belarus.