Page 4 - OnzeTaal_sept2020_HR

‘Ksst!’

Het lokken en wegjagen van dieren

Wat kan er nu interessant zijn aan de manier waarop we
dieren lokken of juist wegjagen? Taalwetenschappers
hadden er nooit veel aandacht voor. Maar nu de eerste
onderzoeken voltooid zijn, smaakt het naar meer.

ERICA RENCKENS

eeldt u zich eens in dat u buiten op een bankje IRRITANT GELUID
zit te genieten van een heerlijk broodje, en dat Hoewel de wegjaagwoorden in al die talen allemaal
er dan een kip komt die probeert een graantje vergelijkbaar klinken, lijken de woorden voor kip in
B mee te pikken. U wilt uw lunch graag onge- die talen niet op elkaar. Dat wijst erop dat de wegjaag-
stoord nuttigen, dus u jaagt het dier met woord en gebaar woorden waarschijnlijk niet uit andere talen zijn over-
weg. Wat zegt u dan? ‘Ksst’? ‘Sssjoe’? Wat het ook is, de genomen – dat zou dan immers ook met het woord voor
kans is groot dat er een sisklank in voorkomt, zo blijkt uit kip zijn gebeurd. “De talen zijn onafhankelijk van elkaar
onderzoek van Mark Dingemanse. Deze Nijmeegse taal- tot ongeveer hetzelfde wegjaagwoord gekomen, steeds
kundige ontdekte dat mensen overal ter wereld kippen met een sisklank”, stelt Dingemanse. Onderzoek van
verjagen met een woord dat deze klank bevat. Nieuw-Zeelandse psychologen uit 1993 laat zien dat die
“Ik liep er eigenlijk toevallig tegenaan tijdens mijn uitkomst niet toevallig is. Uit hun experimenten bleek
veldwerk in Akpafu-Mempeasem, een bergdorpje in dat kippen hoge witte ruis een erg irritant geluid vinden
Oost-Ghana”, vertelt Dingemanse. In totaal bracht hij (ongeveer het geluid van een oude tv die geen ontvangst
daar anderhalf jaar door om onderzoek te doen naar het heeft). De s-klank komt daar in spraak het dichtst bij in
Siwu, de taal van het Mawu-volk. “Ik maakte daar veel de buurt en is dus uitermate geschikt om de dieren mee
opnames van alledaagse situaties en werkte aan een weg te krijgen.
woordenboek. Omdat ik zo volledig mogelijk wilde zijn, ‘Convergente culturele evolutie’, zo noemt Dinge-
schreef ik ook het woord op waarmee de Mawu kippen manse het proces waarbij verschillende culturen onaf-
wegjagen: sjoewè. Toen viel me op dat de vertaling in het hankelijk van elkaar tot hetzelfde gebruik komen. Eer-
Engels, shoo, ongeveer hetzelfde klinkt: ‘sjoe’, hoewel die der gebruikte hij deze term al in zijn onderzoek naar het
talen totaal niet aan elkaar verwant zijn. Dan gaat er bij woordje huh?, waarmee hij in 2015 de Ig Nobel-prijs won
mij een lampje branden: hier is meer aan de hand.” – een jaarlijkse prijs voor onderzoek dat je eerst aan het
lachen maakt en dan aan het denken zet. In dat onder-
RANDEN VAN TAAL zoek liet hij met collega’s zien dat huh? een universeel
Het duurde vervolgens een paar jaar voordat de onder- woord is dat overal ter wereld ongeveer hetzelfde klinkt.
zoeker in de gelegenheid kwam hier verder in te duiken. “Verschillende gemeenschappen die niet aan elkaar
“Met een paar collega’s werkte ik aan een publicatie over verwant zijn, kunnen een vergelijkbare communicatieve
hoe mensen elkaar ‘rekruteren’ met taal. Hoe krijg je behoefte hebben, zoals het ophelderen van iets onduide-
dingen van elkaar gedaan? Het patroon daarbij is dat lijks of het wegjagen van een kip”, legt Dingemanse uit.
iemand iets doet of zegt, waarna een ander als reactie “Gestuurd door een bepaalde beperking kom je dan tot
daarop iets doet. Ik realiseerde me ineens dat dat precies hetzelfde optimale eindresultaat. Bij huh? is die beper-
is wat er met die kippen gebeurt: iemand zegt ‘sjoewè’, king de tijdsdruk: een gesprek gaat snel, dus heb je wei-
en de kip gaat weg. Ik vind het interessant om zo de ran- nig tijd om bij te sturen. Bij kippen is hun gehoor de ge-
den van taal op te zoeken.” meenschappelijke beperking. Andere woorden werken
ONZE TAAL 2020 — 9 talen om kippen mee te verjagen. “Kippen vind je over de hebben dus meer kans om te overleven.”

wellicht ook wel om de kip te verjagen, maar woorden
Dingemanse dook in een grote verzameling grammati-
ca’s en woordenboeken, op zoek naar woorden in andere
met een sisklank zijn daarvoor net wat succesvoller en
hele wereld, dus áls je al een dergelijk woord vindt, gaat
POEZEN
het meestal over kippen of ander gevogelte. Maar als
Werken die woorden met een sisklank alleen bij kippen?
taalwetenschapper word je absoluut niet opgeleid om dit
soort dingen op te merken – laat staan om ze op te schrij-
dieren weg te jagen, maar tot nu toe heb ik alleen data
ven, dus ik was erop voorbereid er weinig te vinden. Uit-
voor kippen verzameld. Daarvoor hebben we nu het bio-
eindelijk viel de opbrengst me toch mee.” Hij vond een “Wellicht zijn zulke woorden ook bruikbaar om andere
dergelijk woord in zeventien talen uit elf verschillende logische verhaal rond”, aldus Dingemanse. Hij denkt dat
4 taalfamilies (zie de illustratie hiernaast). de sisklank ook voor andere dieren gebruikt zal worden,