Page 3 - OnzeTaal_jul_aug2021

NIEUWE UITGAVE VAN ONZE TAAL jaargang 90, nummer 7/8, juli/augustus 2021 N E D E R L A N D S 4 FIEKE VAN DER GUCHT
van € 19,95 Beschermvrouwe: Hollands, Vlaams,
H.K.H. Prinses Laurentien der Nederlanden
Wie zegt wat waar? voor € 16,45 Paleisstraat 9, 2514 JA Den Haag H o l l a n d s ? Nederlands …
Een taal met vele namen
telefoon: 070 - 356 12 20
(ma. en wo. 9.30-12.00 uur)
e-mail: info@onzetaal.nl
Regionale taal in Nederland IBAN: NL61 INGB 0003 1101 00 V L A A M S ?
BIC: INGBNL2A
Voor adreswijzigingen, aanmeldingen 14 MARC VAN OOSTENDORP
en Vlaanderen en dergelijke: administratie@onzetaal.nl
Redactie (redactie@onzetaal.nl): “Ie bint jà een wild
Per streek zijn er soms opvallende verschillen tussen Saskia Aukema, Peter-Arno Coppen, dier geliek!”
Fieke Van der Gucht, Raymond Noë, Vibeke
de woorden voor alledaagse dingen. Hoe noem(de) Roeper en Kees van der Zwan (eindredactie)
je je groot moeder? ‘Oma’, ‘grootmoei’, ‘grandma’, Streektalen in de Nederlandse letteren
Directie: Vibeke Roeper
‘mémé’, ‘grotema’, ‘omoe’ of ‘bommama’? En een
Administratie: Heleen Bücker, Leonie Flipsen
‘lange gehaktstaaf’ uit de snackbar – heet die
‘frikadel’, ‘frikandel’, ‘curryworst’ of misschien wel Taaladviesdienst: Roos de Bruyn, Rutger 18 JOS SWANENBERG
Kiezebrink, Jaco de Kraker, Tamara Mewe
‘lange hamburger’? Zeg jij ‘manneken’, ‘mannetje’ Taaladvieslijn: 085 - 002 84 28 (lokaal tarief), Bies, schoer, guts, stoever
of ‘menneke’? Zeg je ‘ies’ of ‘ijs’? Je taal laat zien werkdagen 9.30-12.00 uur (do. 9.30-11.00 uur)
en 13.30-16.00 uur
waar je vandaan komt. In Wie zegt wat waar? is voor Online taaladvies: www.onzetaal.nl/taalloket De vele dialectwoorden voor ‘regenbui’
twintig onderwerpen uitgezocht en in kaart gebracht Communicatie en marketing: Anne Rosenberg
hoe ze heten, van Groningen tot Oostende.
Bestuur Genootschap Onze Taal:
Arno Brok (voorzitter), Erwin Nijsse (penning- 26 JAAP DE JONG
Al die variatie binnen het Nederlands wordt meester), Frits van Oostrom (secretaris),
Jenny Audring, Axel Buyse, Nelleke Noordervliet, Aanstekelijke verhalen
gepresenteerd op een wat groter formaat (20 × 20 cm), Willemijn Zwart
in mooie, duidelijke kaarten, die puntig en helder die je bijblijven
Ereleden: Wim de Bie en Kees van Kooten
worden toegelicht en uitgelegd door de streektaal- Regels van het spel [3]: TED-talks
Het maandblad Onze Taal (oplage 22.500) is
deskundigen van de Stichting Nederlandse Dialecten. een uitgave van het Genootschap Onze Taal
Een boek voor taalliefhebbers, maar ook voor iedereen (opgericht in 1931). Het genootschap stelt zich
die geïnteresseerd is in de cultuur van de regio. ten doel op een toegankelijke manier informatie
en advies te geven over (de Nederlandse) taal,
te enthousiasmeren voor taal en een podium te
zijn voor discussie over taalkwesties.
EN VERDER
Onze Taal verschijnt tienmaal per jaar. Prijs los
nummer € 6,75 (excl. verzending). Lidmaat- 22 Annelies Bakker en Frans
schap (inclusief papieren en digitaal abonne-
ment) voor Nederland, België, Suriname, Aruba, J. Meijman: medische taal als blz. 25
Curaçao en Sint-Maarten € 47,50 per jaar; maatwerk Dada dada
andere landen € 67,– per jaar. Prijs voor stu- 23 Redactie Onze Taal: wat vindt u
Korting voor abonnees Balpen denten en CJP-houders: 50% van het reguliere (on)duidelijk? dodo
tarief. Prijs collectief abonnement: op aanvraag.
Na het eerste lidmaatschapsjaar geldt een
van Onze Taal Pen, balpen, biro, ballpoint, stylo en bic – er zijn opzegtermijn van twee maanden. Kijk voor de
voorwaarden op www.onzetaal.nl.
verschillende namen om “pen met een beweeglijk
Balpen kogeltje in het uiteinde, dat door een inktpatroon RUBRIEKEN EN SERIES
voorzien wordt van inkt” mee aan te duiden. Waar Adverteren: Norbert Bak (bak@adnovus.nl)
komen die vandaan? En waar worden ze gebruikt?
Pen, balpen, biro, ballpoint, stylo en bic – er zijn
van € 19,95 Website: www.onzetaal.nl 7 Verenigingsnieuws
verschillende namen om “pen met een beweeglijk
kogeltje in het uiteinde, dat door een inktpatroon
voor € 16,45 Twitter: @onzetaal pen, balpen 8 Lezerspost 25 Tekstsnijders: eerste woorden
voorzien wordt van inkt” mee aan te duiden. Waar
Facebook: www.facebook.com/onzetaal
9 #onzetaal: “Zakkenvullende gif-
stylo
komen die vandaan? En waar worden ze gebruikt?
Instagram: www.instagram.com/onze_taal bic biro
Webwinkel Onze Taal: www.onzetaalwebwinkel.nl menger” en andere geuzencitaten 29 Onderzocht: Cité-Duits:
Nu in de webwinkel van Onze Taal: pen, balpen Taalpost en TLPST: www.taalpost.nl en 9 Ype ondergrondse taal in Vlaanderen
stylo www.onzetaal.nl/tlpst; redactie: Erik Dams en 10 Nieuws 30 Etymologie: de reuzenkoeskoes;
www.onzetaalwebwinkel.nl. bic Marc van Oostendorp
biro
12 Taalloket Hollandski; het voor je kiezen
Voor mensen met een leeshandicap is Onze 17 Ontleedmysteries: geen als ont- krijgen
Taal ook beschikbaar in elektronische vorm leedmysterie 32 Taaltoestanden: Europa worstelt
(inlichtingen: Dedicon, 0486 - 486 486)
2 en in elektronische vorm voor brailleschrift 3 17 Typisch Vlaams: hoe heet die met genderneutrale taal
noemer?
(inlichtingen: CBB, 0341 - 56 54 99).
Pen en balpen rolde het, en verdeelde zo de inkt gelijkma- 33 Witteman: mem
Er zijn twee benamingen die in het hele tig en zonder vlekken over het blad. 20 Open podium 34 Boeken
Vormgeving: Manifesta idee en ontwerp
taalgebied voorkomen: pen en balpen –die Het lijkt alsof balpen gewoon een Neder-
21 Register: droomwoorden
Druk: Habo DaCosta, Vianen
2 3 in Zeeland en het noordoosten van Neder- landse samenstelling is: bal (het bolletje 35 Nieuw in het Nederlands:
land nog een e erachter krijgen: penne en in de pen) + pen = balpen, en klaar. Toch Wat zeggen ze waar: uiteinde van Les Francis
24
balpenne. klopt dit niet, of in ieder geval niet hele-
ISSN 0165-7828
een brood
Het woord pen gaat al mee van in de maal. Balpen is namelijk een ontlening uit 35 Taalquiz
25
middeleeuwen en heeft te maken met de het Engels: het woord kwam mee met de Vertaaltaal: mistvorming 36 Ruggespraak
Het volgende nummer
Stukje geschiedenis Duitsland had moeten ontvluchten, ganzenveren die monniken gebruikten om Amerikanen die het ding in Europa introdu-
van Onze Taal verschijnt
Schrijven met inkt doen we al sinds de mid- kwam hij in Argentinië terecht, waar hij te schrijven. De scribenten, de schrijvers ceerden. In Amerika heette het een ballpoint
rond 1 september 2021.
deleeuwen. Aanvankelijk gebeurde dat met zijn uitvinding verder ontwikkelde en op van toen, gebruikten namelijk enkel de pen, of korter ball-pen. Vandaar ook dat
een ganzenveer. Daar zaten nadelen aan, de markt bracht. Daarna ging het steeds grootste, stevigste veren uit de vleugels het voorwerp hier en daar in Nederland
want je moest aan een tafel of lessenaar sneller: Engelse en Amerikaanse bedrijven van de gans, de zogenoemde pennen. Door ook ballpoint wordt genoemd: dat zijn nog
zitten om netjes en vlekkeloos te kunnen begonnen balpennen te produceren, maar zo’n veer schuin af te snijden, kreeg je een resten van die ontlening uit het Ameri-
schrijven – en dat veranderde niet toen pas toen de Fransman Marcel Bich (1914- scherpe punt, die in de inkt kon worden kaans-Engels. Zoals het dus vaker gaat, is
metalen pennen de vogelveren vervingen. 1994), alias ‘monsieur Bic’ (zonder h, voor gedoopt. Veren moest vaak worden aan- de naam gewoon met het voorwerp mee
De latere vulpennen hadden als voordeel het gemak van de Engelsen), het ontwerp gescherpt en gingen niet zo lang mee, en overgenomen. Omslagillustratie: Tzenko Stoyanov
dat je geen inktpot meer nodig had, maar verbeterde, kwam het grote succes. De bic bovendien was het risico op vlekken groot
die waren ook niet perfect, en bovendien of wegwerpbalpen was geboren. – geen wonder dus dat men op zoek ging Stylo en bic
duur. De komst van de balpen in de jaren naar een alternatief. In België zijn er naast het algemeen
vijftig en zestig betekende een kleine revo- De balpen zoals we die nu kennen, is dus In de achttiende eeuw ontstond de pen Nederlandse pen en balpen en het noorde-
lutie, want inktpot, lessenaar en vloeipapier pas in de jaren vijftig in gebruik gekomen, zoals ouderen die nog wel kennen: een lijke ballpoint nog twee woorden in gebruik:
waren niet meer nodig. En bovendien was maar heeft sindsdien razendsnel zijn vaste houten of metalen schacht waarin je een bic en stylo. Je zult deze woorden niet zo
de balpen goedkoop: tegenwoordig hoef je plaats in het dagelijkse leven veroverd. Wat metalen punt stak. Zo’n pennetje ging wel snel lezen in kranten, tijdschriften of zelfs
ze niet eens meer te kopen, want je krijgt betekent dat voor de benamingen van zo’n langer mee, maar het principe bleef het- schrijfwarencatalogi, omdat ze allebei tot
ze links en rechts, al dan niet met logo, snelle marktveroveraar? Op de kaart zien zelfde en de knoeiproblemen ook. Ook de de informele spreektaal behoren.
toegestopt. we een mooie verdeling tussen het noorden latere vulpen met eigen inktreservoir loste
(pen en balpen) en het zuiden (stylo), die het vlekkenprobleem niet op. Dat gebeurde Stylo is een ontlening uit het Frans, maar
De eerste balpennen volledig samenhangt met de talen die daar pas toen Biro zijn ballpoint pen ontwikkelde. wel een met een verhaal. Het is een verkor-
De eerste bruikbare balpen werd in 1931 dominant waren in de jaren vijftig en zestig Voor deze pen verving hij de punt door een ting van het wat ouderwetse stylograph, en
ontwikkeld door de Hongaar Laszlo Joszef (het Engels en het Frans) toen de balpen buisje inkt met een bolletje. Dat bolletje dat is in het Frans een algemene benaming,
Biro (1899-1985). Nadat hij in 1941 nazi- zijn intrede deed. sloot het buisje af, maar omdat het los zat, vergelijkbaar met ons woord pen. Toen de
4 5